ប្រាសាទតាមាន់ធំ៖ បេះដូងនៃអរិយធម៌ខ្មែរនៅតាមបណ្ដោយព្រំដែន

១. សេចក្តីផ្តើម

ការណែនាំអំពីប្រាសាទតាមាន់ធំ និងសារៈសំខាន់របស់វា។

ប្រាសាទតាមាន់ធំ គឺជាទីតាំងបុរាណវត្ថុខ្មែរដ៏សំខាន់មួយ ដែលតំណាងឱ្យភាពរុងរឿងនៃស្ថាបត្យកម្ម និងជំនឿសាសនានៃចក្រភពខ្មែរបុរាណ។ ស្ថិតនៅតាមបណ្ដោយជួរភ្នំដងរែក ជាប់ព្រំដែនកម្ពុជា-ថៃ ប្រាសាទនេះមិនត្រឹមតែជាសំណង់ដ៏អស្ចារ្យប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងជាទីតាំងដែលមានសារៈសំខាន់ផ្នែកប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ សាសនា និងយុទ្ធសាស្ត្រយ៉ាងជ្រាលជ្រៅផងដែរ 1។ វត្តមានរបស់ប្រាសាទនេះនៅចំណុចប្រសព្វនៃអរិយធម៌ពីរ គឺកម្ពុជា និងថៃ បង្ហាញពីតួនាទីដ៏សំខាន់របស់វាក្នុងការតភ្ជាប់ និងជាចំណុចយុទ្ធសាស្ត្រសម្រាប់ចក្រភពខ្មែរនាពេលកន្លងមក។ ការសិក្សាអំពីប្រាសាទតាមាន់ធំ ផ្តល់នូវទស្សនៈដ៏ស៊ីជម្រៅទៅក្នុងសិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម ជំនឿ និងបណ្តាញផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដ៏ធំទូលាយនៃចក្រភពអង្គរ។

ទីតាំងភូមិសាស្ត្រ និងឈ្មោះ។

ប្រាសាទតាមាន់ធំ (Prasat Ta Muen Thom) មានទីតាំងស្ថិតនៅឃុំគោកមន ស្រុកបន្ទាយអំពិល ខេត្តឧត្តរមានជ័យ ប្រទេសកម្ពុជា 3។ វាក៏ត្រូវបានគេស្គាល់ថាស្ថិតនៅជិតព្រំដែនកម្ពុជា-ថៃ ក្នុងតំបន់ភ្នំដងរែក 1។ ឈ្មោះជាភាសាខ្មែររបស់វា ប្រែថា "ប្រាសាទធំរបស់តាមាន់" 1។ ការបកស្រាយឈ្មោះ "ប្រាសាទតាមាន់ធំ" ទៅជា "Great Temple of Grandfather Chicken" មិនត្រឹមតែជាការបកប្រែភាសាប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែអាចឆ្លុះបញ្ចាំងពីជំនឿក្នុងស្រុក ឬរឿងព្រេងនិទានដែលទាក់ទងនឹងទីតាំងនេះតាំងពីបុរាណកាលមក។ យោងតាមឯកសារព្រឹទ្ធាចារ្យខ្លះបានបញ្ជាក់ថា កាលដើមឡើយប្រាសាទនេះមានឈ្មោះថា "ប្រាសាទវេទមន្ត" មុននឹងក្លាយជា "ប្រាសាទតាមាន់" 4។ ការផ្លាស់ប្តូរឈ្មោះពី "ប្រាសាទវេទមន្ត" ទៅ "ប្រាសាទតាមាន់" ក៏បង្ហាញពីការវិវត្តនៃការយល់ឃើញ និងការប្រើប្រាស់ទីតាំងនេះតាមពេលវេលា។ ឈ្មោះដើម "ប្រាសាទវេទមន្ត" បង្កប់ន័យពីអំណាចអបិយជំនឿ ឬមន្តអាគម ដែលបង្ហាញថាទីតាំងនេះមានភាពពិសិដ្ឋតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ មុននឹងមានការសាងសង់ប្រាសាទជាផ្លូវការ។ នេះបង្ហាញពីស្រទាប់នៃប្រព័ន្ធជំនឿផ្សេងៗគ្នាដែលបានរួមបញ្ចូលគ្នា។

២. ប្រវត្តិសាស្ត្រ និងគោលបំណងនៃការកសាង

កាលបរិច្ឆេទ និងព្រះមហាក្សត្រអ្នកកសាង។

ប្រាសាទតាមាន់ធំ ត្រូវបានកសាងឡើងនៅក្នុងសតវត្សទី១១ 1។ ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១ (១០០២-១០៥០) និងព្រះបាទឧទ័យទិត្យវរ្ម័នទី២ (១០៥០-១០៦៦) ត្រូវបានគេចាត់ទុកជាអ្នកកសាងប្រាសាទនេះ 1។ ព្រះបាទឧទ័យទិត្យវរ្ម័នទី២ ក៏ជាអ្នកកសាងប្រាសាទបាពួននៅអង្គរធំផងដែរ ដែលឧទ្ទិសដល់ព្រះសិវៈដូចគ្នា 7។

ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រភពខ្លះក៏បានលើកឡើងពីព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ដែលបានកសាងសំណង់បន្ថែមនៅក្នុងបរិវេណប្រាសាទតាមាន់ទាំងមូលនៅសតវត្សទី១៣ 1។ ភាពខុសគ្នានៃប្រភពព័ត៌មានអំពីអ្នកកសាងនេះ អាចបញ្ជាក់ថាការសាងសង់ប្រាសាទនេះបានបន្តពីព្រះមហាក្សត្រមួយអង្គទៅមួយអង្គទៀត ឬមានការចូលរួមពីព្រះមហាក្សត្រជាច្រើនអង្គក្នុងដំណាក់កាលផ្សេងៗគ្នា។ ប្រាសាទសំខាន់ត្រូវបានកសាងឡើងក្នុងសតវត្សទី១១ ដោយព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១ និងឧទ័យទិត្យវរ្ម័នទី២។ ចំណែកឯសំណង់បន្ថែមដូចជាមន្ទីរពេទ្យ (ប្រាសាទតាមាន់តូច) និងធម្មសាលា (ប្រាសាទតាមាន់) ត្រូវបានកសាងឡើងដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ នៅសតវត្សទី១៣ 3។ នេះបង្ហាញពីគម្រោងសាងសង់ដ៏ធំ និងវែងឆ្ងាយ ដែលត្រូវការការបន្តរជ្ជកាល និងការអភិវឌ្ឍន៍មុខងាររបស់ទីតាំងនេះតាមពេលវេលា។

ការឧទ្ទិសថ្វាយដល់ព្រះសិវៈ និងតួនាទីជាអាស្រមបុរាណ។

ប្រាសាទតាមាន់ធំ ត្រូវបានឧទ្ទិសថ្វាយដល់ព្រះសិវៈ ក្នុងព្រាហ្មញ្ញសាសនា 1។ ព្រះសិវៈត្រូវបានគេចាត់ទុកជាអាទិទេពកំពូលមួយក្នុងចំណោមអាទិទេពសំខាន់ៗទាំងបីក្នុងសាសនាហិណ្ឌូ 10។ ទីតាំងប្រាសាទនេះក៏ជាកន្លែងអាស្រមមួយកាលពីសម័យមុនអង្គរផងដែរ យោងតាមសិលាចារឹកក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១ 3។ ការឧទ្ទិសថ្វាយដល់ព្រះសិវៈ និងការរកឃើញអាស្រមបុរាណនៅទីតាំងនេះ បង្ហាញថាប្រាសាទតាមាន់ធំមានឫសគល់សាសនាដ៏ជ្រៅជ្រះ ដែលអាចមានតាំងពីមុនសម័យអង្គរមកម្ល៉េះ។ នេះសបញ្ជាក់ថា ទីតាំងនេះត្រូវបានគេចាត់ទុកថាពិសិដ្ឋតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ មិនមែនទើបតែសាងសង់ប្រាសាទនោះទេ ដែលបង្កើនសារៈសំខាន់ខាងសាសនារបស់វា។ ការមានអាស្រមនៅទីតាំងនេះមុនការកសាងប្រាសាទធំ បង្ហាញថាទីតាំងនេះមានភាពពិសិដ្ឋពីធម្មជាតិ ឬដោយសារជំនឿប្រពៃណីរបស់ប្រជាជនតាំងពីបុរាណកាលមកម្ល៉េះ មុននឹងត្រូវបានពង្រីកទៅជាសំណង់ប្រាសាទដ៏ធំមួយ។

៣. លក្ខណៈស្ថាបត្យកម្ម និងលក្ខណៈពិសេស

រចនាបថស្ថាបត្យកម្ម និងសម្ភារៈសំណង់។

ប្រាសាទតាមាន់ធំត្រូវបានកសាងឡើងក្នុងរចនាបថឃ្លាំង និងបាពួន 3។ រចនាបថឃ្លាំងជាទូទៅសំដៅលើស្ថាបត្យកម្មខ្មែរនៅសតវត្សទី១០ និងទី១១ ចំណែករចនាបថបាពួនវិញគឺនៅពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១១ 7។ ការរួមបញ្ចូលគ្នានៃរចនាបថទាំងពីរនេះ បង្ហាញពីការវិវត្តន៍នៃការសាងសង់ ឬការកែប្រែប្រាសាទតាមពេលវេលា។ សម្ភារៈសំខាន់ៗដែលត្រូវបានប្រើប្រាស់ក្នុងការសាងសង់គឺថ្មបាយក្រៀម និងថ្មភក់ពណ៌ផ្កាឈូកប្រផេះ 1។ ការប្រើប្រាស់ថ្មបាយក្រៀមសម្រាប់កំពែង និងសំណង់មួយចំនួន រីឯថ្មភក់សម្រាប់ប្រាង្គកណ្តាល បង្ហាញពីការយល់ដឹងអំពីលក្ខណៈសម្បត្តិរបស់សម្ភារៈនីមួយៗ និងការប្រើប្រាស់វាទៅតាមមុខងារ និងសោភ័ណភាព។

ប្លង់ប្រាសាទ និងទិសបែរ។

ប្រាសាទតាមាន់ធំមានប្លង់ចតុកោណកែង 1។ ទំហំនៃបរិវេណប្រាសាទគឺ ៤៦ម៉ែត្រគុណនឹង ៣៨ម៉ែត្រ 1។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រភពខ្លះទៀតបញ្ជាក់ថាវាមានទំហំ ៦០ម៉ែត្រគុណនឹង ៦០ម៉ែត្រ 3។ ភាពខុសគ្នានេះអាចបណ្តាលមកពីការវាស់វែងខុសគ្នា ឬការរាប់បញ្ចូលផ្នែកផ្សេងៗនៃបរិវេណប្រាសាទ។ លក្ខណៈពិសេសមួយដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់បំផុតរបស់ប្រាសាទតាមាន់ធំ គឺទិសបែរមុខទៅទិសខាងត្បូង 1។ លក្ខណៈនេះគឺខុសពីប្រាសាទខ្មែរបុរាណភាគច្រើនដែលជាទូទៅបែរមុខទៅទិសខាងកើត 1។ ការបែរមុខទៅទិសខាងត្បូងនេះ ត្រូវបានគេសង្ស័យថាបណ្តាលមកពីលក្ខណៈភូមិសាស្ត្រនៃតំបន់នោះ ដែលអនុញ្ញាតឱ្យប្រាសាទទទួលភ្ញៀវដែលឡើងមកពីវាលទំនាបខាងក្រោម និងផ្តល់ទីតាំងការពារដ៏ល្អជាមួយនឹងទិដ្ឋភាពយុទ្ធសាស្ត្រឆ្ពោះទៅទិសខាងត្បូងចុះទៅកាន់វាលទំនាបកម្ពុជា 1។ ការតម្រង់ទិសនេះក៏ស្រដៀងទៅនឹងប្រាសាទភិមាឃ (Prasat Hin Phimai) ផងដែរ ដែលបង្ហាញពីទំនាក់ទំនង ឬគោលគំនិតស្ថាបត្យកម្មរួម 1។

ព្រះសិវៈលិង្គធម្មជាតិ និងប្រព័ន្ធបង្ហូរទឹកមន្ត (សោមសូទ្រ)។

លក្ខណៈពិសេសដ៏ពិសិដ្ឋបំផុតមួយរបស់ប្រាសាទតាមាន់ធំ គឺវត្តមាននៃព្រះសិវៈលិង្គធម្មជាតិ (Svayambhuva Linga) ដែលផុសចេញពីកំពូលភ្នំដែលប្រាសាទត្រូវបានសាងសង់ព័ទ្ធជុំវិញ 1។ ពាក្យ "ស្វ័យម្ភូវលិង្គ" មានន័យថា "លិង្គដែលកើតឡើងដោយឯកឯង" 3។ នេះជាទីតាំងដ៏ពិសេសបំផុតសម្រាប់សម័យបុរាណ ហើយប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរនៅតែមានជំនឿរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ 3។ លិង្គធម្មជាតិបែបនេះក៏ត្រូវបានរកឃើញនៅប្រាសាទវត្តភូ ក្នុងប្រទេសឡាវបច្ចុប្បន្នផងដែរ 1។ វត្តមាននៃលិង្គធម្មជាតិនេះ បង្ហាញពីភាពពិសិដ្ឋពីកំណើតនៃទីតាំងនេះ ដែលជាមូលហេតុចម្បងនៃការជ្រើសរើសទីតាំងសម្រាប់សាងសង់ប្រាសាទ។

ប្រាសាទនេះក៏មានប្រព័ន្ធបង្ហូរទឹកមន្តហៅថា "សោមសូទ្រ" (Somasutra) ដែលជាចង្អូរធម្មជាតិនៅក្នុងថ្មភ្នំ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ដើម្បីបង្ហូរទឹកមន្តដែលប្រើក្នុងពិធីសាសនាចេញពីបន្ទប់កណ្តាលនៃប្រាសាទ 1។ ទឹកមន្តនេះហូរចេញទៅក្រៅបរិវេណប្រាសាទ ដើម្បីឱ្យសាសនិកអាចត្រងយកទៅប្រើប្រាស់តាមជំនឿរៀងៗខ្លួន 3។ ការរៀបចំប្រព័ន្ធសោមសូទ្រនេះ បង្ហាញពីសារៈសំខាន់នៃទីតាំងនេះក្នុងពិធីបូជាព្រះសិវៈ និងការអនុវត្តសាសនាប្រចាំថ្ងៃ។

សំណង់ឧបសម្ព័ន្ធ និងសិលាចារឹក។

នៅក្នុងបរិវេណប្រាសាទតាមាន់ធំ មានសំណង់ផ្សេងទៀតដែលនៅសេសសល់។ នៅផ្នែកខាងជើងនៃប្រាសាទ មានប៉មពីរ និងអគារថ្មបាយក្រៀមពីរផ្សេងទៀតដែលនៅឈរ ក៏ដូចជាគ្រឹះនៃអគារបីផ្សេងទៀតដែលលែងមាន 1។ អគារទាំងនេះត្រូវបានគេជឿថាជាសំណល់នៃធម្មសាលា (ផ្ទះសំណាក់) និងមន្ទីរពេទ្យ ដែលត្រូវបានកសាងបន្ថែមដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ សម្រាប់អ្នកធ្វើធម្មយាត្រា និងអ្នកធ្វើដំណើរដើម្បីស្នាក់នៅ និងព្យាបាលជំងឺ 1។ វត្តមាននៃសំណង់ទាំងនេះ បង្ហាញថាប្រាសាទតាមាន់ធំ មិនត្រឹមតែជាទីសក្ការបូជាប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងជាមជ្ឈមណ្ឌលសេវាកម្មដ៏សំខាន់មួយនៅតាមផ្លូវបុរាណ។

ប្រាសាទនេះក៏មានបណ្ណាល័យពីរដែលធ្វើពីថ្មបាយក្រៀម នៅផ្នែកអាគ្នេយ៍ និងនិរតីនៃប្រាសាទកណ្តាល 3។ លើសពីនេះ មានថែវវង់ធ្វើពីថ្មភក់ដែលព័ទ្ធជុំវិញអគារទាំងមូល និងស្រះទឹកនៅខាងក្រៅថែវនៅផ្នែកខាងជើងដែលគ្របដណ្តប់ដោយថ្មបាយក្រៀម 3។

សិលាចារឹកមួយផ្ទាំងត្រូវបានរកឃើញនៅក្នុងបរិវេណប្រាសាទនេះ ដែលសព្វថ្ងៃត្រូវបានរក្សាទុកដោយនាយកដ្ឋានវិចិត្រសិល្បៈថៃ 4។ សិលាចារឹកនេះត្រូវបានសរសេរជាភាសាសំស្ក្រឹត និងខ្មែរ ចុះកាលបរិច្ឆេទឆ្នាំ៩៤២ សក ឬឆ្នាំ១០៦០ នៃគ.ស 4។ សិលាចារឹកនេះមានចារតួអក្សរទាំងបីជ្រុង ដោយជ្រុងទីមួយមាន ១៩បន្ទាត់ ជ្រុងទី២មាន ១៩បន្ទាត់ និងជ្រុងទី៣មាន ២បន្ទាត់ 4។ ប្រភេទសិលាចារឹកនេះជាថ្មភក់ មានលក្ខណៈរាងជាបន្ទះសីមា 4។ សិលាចារឹកមួយទៀតដែលត្រូវបានរកឃើញនៅក្នុងបន្ទប់កណ្តាលនៃគូបុរៈ បញ្ជាក់ពីការគោរពដល់ព្រះភៃសជ្ជៈគូរូវៃទូរ្យៈ (Phra Phaisachaya Khuru Waituraya) ដែលជាព្រះពោធិសត្វឱសថសាស្ត្រ និងការតែងតាំងបុគ្គលិកនៅតាមមន្ទីរពេទ្យផ្សេងៗ ដូចជាគ្រូពេទ្យ និងអ្នកថែទាំ 5។ សិលាចារឹកសំខាន់នេះត្រូវបានរក្សាទុកនៅបណ្ណាល័យជាតិ ថាវាសុគ្រី ទីក្រុងបាងកក 5។

៤. សារៈសំខាន់វប្បធម៌ សាសនា និងយុទ្ធសាស្ត្រ

សារៈសំខាន់សាសនា និងជំនឿ។

ប្រាសាទតាមាន់ធំ គឺជាទីសក្ការបូជាបែបហិណ្ឌូដ៏សំខាន់មួយ ដែលឧទ្ទិសដល់ព្រះសិវៈ 1។ វត្តមាននៃ "ស្វ័យម្ភូវលិង្គ" (Svayambhuva Linga) ដែលជាលិង្គធម្មជាតិផុសចេញពីថ្មភ្នំ បង្ហាញពីភាពពិសិដ្ឋពីកំណើតនៃទីតាំងនេះ 1។ នេះជាទីតាំងដ៏ពិសេសបំផុតសម្រាប់សម័យបុរាណ ហើយប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរនៅតែមានជំនឿរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ 3។ វត្តមាននៃលិង្គធម្មជាតិបែបនេះនៅប្រាសាទវត្តភូក្នុងប្រទេសឡាវបច្ចុប្បន្ន 1 បង្ហាញពីការអនុវត្តសាសនាស្រដៀងគ្នា ឬបណ្តាញសាសនាដែលបានតភ្ជាប់ទីតាំងពិសិដ្ឋទាំងនេះនៅទូទាំងតំបន់។ ប្រព័ន្ធបង្ហូរទឹកមន្ត "សោមសូទ្រ" ក៏បញ្ជាក់ពីសារៈសំខាន់នៃប្រាសាទនេះក្នុងពិធីសាសនា ដែលអនុញ្ញាតឱ្យទឹកមន្តហូរចេញសម្រាប់សាសនិកយកទៅប្រើប្រាស់ 1។

តួនាទីជាចំណុចឈប់សំខាន់នៅលើផ្លូវបុរាណខ្មែរ។

ប្រាសាទតាមាន់ធំ រួមជាមួយប្រាសាទតាមាន់តូច (Prasat Ta Muen Toch) និងប្រាសាទតាមាន់ (Prasat Ta Muen) បានបង្កើតជាបូជនីយដ្ឋានដ៏សំខាន់មួយ ដែលជាចំណុចឈប់ដ៏សំខាន់នៅលើផ្លូវបុរាណដ៏ធំមួយនៃចក្រភពខ្មែរ 1។ ផ្លូវបុរាណនេះត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា "ផ្លូវហាយវេខ្មែរបុរាណ" ដែលតភ្ជាប់រាជធានីអង្គរទៅកាន់មជ្ឈមណ្ឌលរដ្ឋបាលដ៏សំខាន់របស់ខ្លួននៅភាគពាយ័ព្យ គឺភិមាឃ (បច្ចុប្បន្នស្ថិតក្នុងប្រទេសថៃ) 1។ ផ្លូវទាំងនេះមិនត្រឹមតែជាផ្លូវសម្រាប់ដឹកជញ្ជូនទំនិញប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងជាបណ្តាញសម្រាប់ផ្លាស់ប្តូរគំនិត វប្បធម៌ និងបច្ចេកវិទ្យាផងដែរ 15។ ការសាងសង់មន្ទីរពេទ្យ និងធម្មសាលាដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ នៅក្បែរប្រាសាទតាមាន់ធំ បង្ហាញពីការយកចិត្តទុកដាក់របស់ព្រះអង្គចំពោះសុខុមាលភាពអ្នកធ្វើដំណើរ និងធម្មយាត្រា ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីមុខងារពហុបំណងនៃទីតាំងនេះ 1។ នេះបង្ហាញពីកម្រិតខ្ពស់នៃការរៀបចំភស្តុភារ និងការគ្រប់គ្រងរបស់ចក្រភពខ្មែរ។

សារៈសំខាន់យុទ្ធសាស្ត្រ និងបញ្ហាព្រំដែន។

ប្រាសាទតាមាន់ធំមានទីតាំងយុទ្ធសាស្ត្រយ៉ាងសំខាន់ ដោយស្ថិតនៅច្រកតាមាន់ធំ នៅលើកំពូលជួរភ្នំដងរែក ដែលបង្កើតជាព្រំដែនបច្ចុប្បន្នរវាងកម្ពុជា និងថៃ 1។ ការបែរមុខទៅទិសខាងត្បូងរបស់ប្រាសាទ ត្រូវបានគេជឿថាជាយុទ្ធសាស្ត្រមួយ ដើម្បីទទួលអ្នកធ្វើដំណើរដែលឡើងមកពីវាលទំនាបខាងក្រោម និងផ្តល់ទីតាំងការពារដ៏ល្អជាមួយនឹងទិដ្ឋភាពយុទ្ធសាស្ត្រឆ្ពោះទៅទិសខាងត្បូង 1។

ទីតាំងភូមិសាស្ត្រនេះបានធ្វើឱ្យប្រាសាទក្លាយជាចំណុចកណ្តាលនៃជម្លោះព្រំដែនរវាងកម្ពុជា និងថៃជាច្រើនលើក 1។ ជម្លោះទាំងនេះ ជាពិសេសជម្លោះពីឆ្នាំ២០០៩-២០១១ ដែលផ្តោតសំខាន់លើប្រាសាទព្រះវិហារ បានរីករាលដាលដល់តំបន់តាមាន់ ដែលបណ្តាលឱ្យមានការបិទការចូលទស្សនាប្រាសាទជាបណ្តោះអាសន្ន 1។ ទោះបីជាជម្លោះបានស្ងប់ស្ងាត់ក៏ដោយ ភាពតានតឹងនៅតែបន្តកើតមាន ដោយមានវត្តមានកងទ័ពថៃប្រដាប់អាវុធយាមល្បាតព្រំដែន និងការរឹតបន្តឹងការចូលទស្សនាទៅភាគខាងត្បូងពីច្រកចូលសំខាន់ 1។ នេះសបញ្ជាក់ពីសារៈសំខាន់យុទ្ធសាស្ត្របន្តរបស់ប្រាសាទនេះជាសញ្ញាសម្គាល់ព្រំដែន និងជាតំបន់រសើប។

ក្នុងអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០-១៩៩០ តំបន់នេះត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយខ្មែរក្រហម។ ប្រាសាទក្នុងតំបន់ រួមទាំងប្រាសាទតាមាន់ធំ ត្រូវបានលួចប្លន់យ៉ាងខ្លាំងក្លាដោយខ្មែរក្រហម ដើម្បីផ្គត់ផ្គង់យុទ្ធនាការទ័ពព្រៃរបស់ពួកគេ 1។ បំណែកស្ថាបត្យកម្ម និងចម្លាក់ដើមជាច្រើនត្រូវបានលួច ដែលជួនកាលប្រើប្រាស់ឌីណាមីតដើម្បីផ្តាច់ចេញ ហើយត្រូវបានរត់ពន្ធចេញពីកម្ពុជា ឬលក់នៅលើទីផ្សារងងឹត 1។ ព្រឹត្តិការណ៍ដ៏សោកសៅនេះបានគូសបញ្ជាក់ពីតម្លៃប្រវត្តិសាស្ត្រ និងសម្ភារៈរបស់ប្រាសាទ ដែលធ្វើឱ្យវាក្លាយជាគោលដៅក្នុងអំឡុងពេលជម្លោះ។

៥. ស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ន ការចូលទស្សនា និងការអភិរក្ស

ស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ន និងការលួចប្លន់។

បច្ចុប្បន្ន ប្រាសាទតាមាន់ធំនៅតែជាទីតាំងបុរាណវត្ថុដ៏សំខាន់មួយ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ លក្ខខណ្ឌរបស់វាត្រូវបានរងផលប៉ះពាល់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដោយសារការលួចប្លន់ក្នុងអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០-១៩៩០ នៅពេលដែលខ្មែរក្រហមគ្រប់គ្រងតំបន់នេះ 1។ បំណែកស្ថាបត្យកម្ម និងចម្លាក់ដើមជាច្រើនត្រូវបានបាត់បង់ ដែលធ្វើឱ្យខូចខាតដល់រូបរាងដើមរបស់ប្រាសាទ 1។ ការខូចខាតទាំងនេះ គឺជាការរំលឹកដ៏ឈឺចាប់មួយអំពីផលវិបាកនៃសង្គ្រាម និងអស្ថិរភាពនយោបាយទៅលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ ការរកឃើញព្រះសិវៈលិង្គធម្មជាតិនៅខាងក្នុងប៉មកណ្តាល គឺជាការរកឃើញដ៏សំខាន់មួយដែលបញ្ជាក់ពីភាពពិសិដ្ឋនៃទីតាំងនេះ 1។

ការចូលទស្សនា និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្លូវ។

ប្រាសាទតាមាន់ធំ បើកឱ្យទស្សនាជារៀងរាល់ថ្ងៃ ពីម៉ោង ០៨:០០ ដល់ ១៧:០០ ព្រឹក ហើយការចូលទស្សនាគឺឥតគិតថ្លៃ 3។ ទីតាំងនេះធ្លាប់មានការលំបាកក្នុងការចូលទៅដល់ ដោយសារស្ថិតនៅតំបន់ព្រៃក្រាស់ 1។ ប៉ុន្តែចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០១០មក ការចូលទៅកាន់ប្រាសាទពីខាងកម្ពុជាកាន់តែងាយស្រួលឡើង ដោយសារការអភិវឌ្ឍន៍ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្លូវ 1។ ផ្លូវមួយខ្សែដែលនាំទៅកាន់ប្រាសាទតាមាន់ធំ ត្រូវបានសាងសង់នៅឆ្នាំ២០០៩ និងសម្ពោធជាផ្លូវការនៅឆ្នាំ២០១០ 1។ ផ្លូវនេះមានប្រវែង ២៤គីឡូម៉ែត្រ ជាផ្លូវក្រាលគ្រួសក្រហម (ប៉ុន្តែត្រូវបានកែលម្អជាផ្លូវកៅស៊ូក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ) និងផ្លូវបេតុងភ្នំប្រវែង ៥០០ម៉ែត្រ 1។ ភ្ញៀវទេសចរត្រូវបានណែនាំឱ្យចតរថយន្តនៅជិតភ្នំ រួចបន្តដើរតាមផ្លូវបេតុងភ្នំប្រវែងកន្លះគីឡូម៉ែត្រ ដែលផ្នែកខ្លះមានចំណោត 1។ តាមបណ្តោយផ្លូវនេះ ភ្ញៀវទេសចរអាចរីករាយនឹងទេសភាពដ៏ស្រស់ស្អាតនៃជួរភ្នំដងរែក ជាមួយនឹងដើមឈើធំៗ និងផ្កាព្រៃជាច្រើន 1។

ទោះបីជាមានការកែលម្អផ្លូវក៏ដោយ ភាពតានតឹងនៅតែបន្តកើតមាននៅតាមព្រំដែន ដោយសារជម្លោះកម្ពុជា-ថៃ 1។ ជាលទ្ធផល ភ្ញៀវទេសចរនៅប្រាសាទតាមាន់ធំ មិនត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យដើរហួសពីពីរបីម៉ែត្រទៅភាគខាងត្បូងពីច្រកចូលសំខាន់ឡើយ ហើយមានកងទ័ពថៃប្រដាប់អាវុធយាមល្បាតព្រំដែន 1។ ដោយសារទីតាំងរបស់វាស្ថិតនៅជិតព្រំដែនថៃ-កម្ពុជា ភ្ញៀវទេសចរគួរតែសាកសួរព័ត៌មានជាមួយអង្គភាពយោធាដែលទទួលបន្ទុកតំបន់ជាមុនសិន ហើយត្រូវយកអត្តសញ្ញាណប័ណ្ណ/លិខិតឆ្លងដែនជាប់ខ្លួនជានិច្ច 1។

កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងអភិរក្ស និងបញ្ហាប្រឈម។

បច្ចុប្បន្ន ប្រាសាទតាមាន់ធំត្រូវបានចុះបញ្ជីសារពើភណ្ឌរបស់ក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ 3។ តាមការវាយតម្លៃរបស់អ្នកបុរាណវិទ្យា សំណង់ស្ថាបត្យកម្មប្រាសាទនេះបានសាងសង់រួចរាល់ ប៉ុន្តែផ្នែកចម្លាក់រចនានៅសល់ផ្ទៃច្រើនដែលមិនទាន់ឆ្លាក់ 3។ នេះបង្ហាញថាការសាងសង់ប្រាសាទប្រហែលជាមិនទាន់បានបញ្ចប់ទាំងស្រុង ឬមានការរំខាននៅដំណាក់កាលចម្លាក់។

ទោះបីជាមានការខូចខាតដោយសារការលួចប្លន់ក៏ដោយ ក៏មានសកម្មភាពបុរាណវិទ្យាដែលបានរកឃើញលិង្គធម្មជាតិនៅខាងក្នុងប៉មកណ្តាល 1។ នេះបង្ហាញពីការយកចិត្តទុកដាក់បឋមចំពោះការសិក្សា និងការយល់ដឹងអំពីទីតាំងនេះ។ ព័ត៌មានលម្អិតជាក់លាក់អំពីកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងអភិរក្ស ឬជួសជុលទ្រង់ទ្រាយធំមិនត្រូវបានរៀបរាប់លម្អិតនៅក្នុងឯកសារដែលបានផ្តល់ឱ្យនោះទេ 1។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រភពមួយបានលើកឡើងពីហានិភ័យដែលថ្មរំកិលញែកចេញពីគ្នា និងកន្លែងខ្លះរបេះធ្លាក់ ដែលតម្រូវឱ្យអ្នកជំនាញបង្កើនសមត្ថភាពការងារ និងរំពឹងថានឹងអាចចាប់ផ្តើមជួសជុលឡើងវិញនៅឆ្នាំក្រោយ បន្ទាប់ពីការងារកំណាយសិក្សាស្រាវជ្រាវបានបិទបញ្ចប់ 24។ នេះបង្ហាញថាការងារជួសជុលកំពុងត្រូវបានពិចារណា ឬរៀបចំផែនការ។ ការសម្អាត និងកាប់ឆ្ការព្រៃនៅជុំវិញប្រាសាទ ក៏ជាផ្នែកមួយនៃការថែទាំទីតាំងផងដែរ 25។

បញ្ហាប្រឈមចម្បងសម្រាប់ការអភិរក្ស និងការចូលទស្សនាប្រាសាទតាមាន់ធំ នៅតែជាទីតាំងព្រំដែនដ៏រសើប។ ភាពតានតឹងនយោបាយរវាងកម្ពុជា និងថៃ ជះឥទ្ធិពលដោយផ្ទាល់ដល់ការគ្រប់គ្រង និងការអភិវឌ្ឍន៍ទីតាំងបេតិកភណ្ឌនេះ។ ការសម្របសម្រួលរវាងប្រទេសទាំងពីរ គឺជាកត្តាចាំបាច់សម្រាប់ធានានូវការអភិរក្សរយៈពេលវែង និងការចូលទស្សនាដោយសេរីសម្រាប់សាធារណជន។

៦. សេចក្តីសន្និដ្ឋាន

ប្រាសាទតាមាន់ធំ គឺជាទីតាំងបុរាណវត្ថុខ្មែរដ៏មានតម្លៃ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីភាពអស្ចារ្យនៃស្ថាបត្យកម្ម ជំនឿសាសនា និងបណ្តាញហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរបស់ចក្រភពខ្មែរ។ ការកសាងរបស់វាដែលចាប់ផ្តើមនៅសតវត្សទី១១ ដោយព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១ និងឧទ័យទិត្យវរ្ម័នទី២ ហើយបន្តដោយការបន្ថែមសំណង់ដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ នៅសតវត្សទី១៣ បង្ហាញពីការវិវត្តន៍ដ៏យូរអង្វែង និងមុខងារពហុបំណងរបស់ទីតាំងនេះ។ ការឧទ្ទិសដល់ព្រះសិវៈ វត្តមាននៃព្រះសិវៈលិង្គធម្មជាតិ និងប្រព័ន្ធសោមសូទ្រ គូសបញ្ជាក់ពីសារៈសំខាន់ដ៏ពិសិដ្ឋរបស់វា។

ទីតាំងយុទ្ធសាស្ត្ររបស់ប្រាសាទនៅលើជួរភ្នំដងរែក និងជាចំណុចឈប់សំខាន់នៅលើផ្លូវបុរាណពីអង្គរទៅភិមាឃ បានធ្វើឱ្យវាក្លាយជាទីតាំងដ៏សំខាន់ទាំងផ្នែកយោធា និងពាណិជ្ជកម្ម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ទីតាំងនេះក៏បានធ្វើឱ្យប្រាសាទក្លាយជាចំណុចកណ្តាលនៃជម្លោះព្រំដែន និងការលួចប្លន់ក្នុងសម័យខ្មែរក្រហម ដែលបន្សល់ទុកនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ។

បច្ចុប្បន្ន ទោះបីជាមានការកែលម្អហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្លូវដើម្បីសម្រួលដល់ការចូលទស្សនាក៏ដោយ ក៏ភាពតានតឹងនៅតាមព្រំដែននៅតែជាបញ្ហាប្រឈមចម្បងសម្រាប់ការអភិរក្ស និងការចូលទស្សនាដោយសេរី។ ដើម្បីធានានូវនិរន្តរភាពនៃបេតិកភណ្ឌដ៏មានតម្លៃនេះ ការសហការ និងការយោគយល់គ្នាប្រកបដោយនិរន្តរភាពរវាងកម្ពុជា និងថៃ គឺជាគន្លឹះដ៏សំខាន់។ ការបន្តការស្រាវជ្រាវ ការអភិរក្ស និងការជួសជុល នឹងជួយស្តារឡើងវិញនូវភាពរុងរឿងរបស់ប្រាសាទតាមាន់ធំ និងធានាថាវាបន្តជាសក្ខីភាពដ៏រស់រវើកនៃអរិយធម៌ខ្មែរសម្រាប់មនុស្សជំនាន់ក្រោយ។